بدان ایدّک الله تعالی که کلمات لغت عرب بر سه گونه است اسم و فعل و حرف اسم چون رجل و فعل چون ضرب و دحرج و حرف چون من و الي و تصریف در لغت گردانیدن چیزیست از جائی بجائی یا از حالی بحالی و در اصطلاح علماء حرف عبارت است از گردانیدن یک لفظ بسوی ....
انجام
ودر اسم مفعول گوئی مذهوب به مذهوب بهما مذهوب بهم مذهوب بها مذهوب بهما مذهوب بهن الف مفاعله و سین استفعال گاه باشد که فعل لازم را متعدّی سازند چون سار زید و سایرته و خرج زید و استخرجته قد تمّ الکتاب...
یعنی در وي حرف زائد باشد فصل و فعل را دو بناءست ثلاثی و رباعی و هر یک از این دو بنا بر دو وجه است مجرد و مزید فیه بر ان قیاس که دانسته شد فصل میزان در شناختن حروف اصلی از حروف زواید فاءع ل است پس هر حرف که در مقابل این حروف ثلاثه است ...
انجام
ودر اسم مفعول گوئی مذهوب به مذهوب بهما مذهوب بهم مذهوب بها مذهوب بهما مذهوب بهن الف مفاعله و سین استفعال گاه باشد که فعل لازم را متعدّی سازند چون سار زید و سایرته و خرج زید و...
و یحکی علی هذه الاربعة بالفعلیة انّما هو فی القول الاصح ای فصیح و قبل ان نعم و بئس فی دخول حرف الجر علیهما فی قولهما هی {...}الولد و نعما لسیر علی بئس السیر و اجیب بان حرف الجر ...
انجام
فی شرح الکتاب نحو سواء علی قمت و قعدت و منه قول {....}او لم تنذرهم و اما تحیطه المصنف لهم فی ذلک و قد {...}فیها {....}فعل {...}ما کان مباحا باتفاق من {....}
کیف کانت الالف ای سواء کانت زایدة للتانیث {...}او منقلیة عن واو کالمغرمن او عن با کالمرحی و جعل المسارح هذا القلب مختصا بالف التانیث و لیس کذالک و فسر قوله کیف کانت یقوله ای اسما او صفة او مصدرا فیکون الضمیر فی قوله کانت راجعا الی ما فیه ...
انجام
فلیس له اعراب مستقل بل اعرابها داخل تحت احکام متبوعاتها و انها {...}من الاسماء {...}مع اذا الاصل منها الاعراب لما ذکر من قبل اما نعقد المقتضی للاعراب الذی هو الترکیب مع العامل کالاسماء المعدوق و اما بوجود المانع من الاعراب.
الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی محمد و اله الطاهرین و بعد فقد التمس مني من لا یسعنی مخالفته ان الحق بمقدمتي فی الاعراب مقدمه في التصریف علی نحوها و تقدم في الخط فاجبته سایلا متخرعا ان یتقع الله بهما کما نفع ..
انجام
و ان {...}فان افعلت فالتا نحو متی و الا فالاف و انما کتبوا نحو لدی بالیا {...}لهم لدیک و کلا یکتب علی وجهین لاحتماله و اما الحروف {...}یکتب منها بالیا غیر بلی و الی و حتی و علی ...
الحمد لله ربّ العالمین و الصلوة علی سیدنا محمد و اله اجمعین الهمنا الحقایق المعانی و دقایق البیان الاقرب الی افهم انّ المراد بالالهام فی هذا المقام معناه اللغوی و هو الاعلام مطلقا لاحتیاج ارادة معناه العرفیّ یعنی الصالحین فی قلب الغیر...
انجام
فی قوله تعالی نعم العبد حیث لا یعلم ان العبد فاعل او مخصوص بالمدح قلت لا لانّ سوق الامة یدل علی انّ المخصوص محمد و {...}وهو ایوب {...}و فی مثله یجوز حذفه کما صرّحوا به قوله خبر مبتداء محذوف و لانّه لما تقدم ذکر الفاعل مبهما قدر سئوال عنه بمن هو فاجیب بقوله هو زید و فیه.
قال المجاز المفرد اعنی الکلمة المستعملة الح اقول الکلمة اعم من الاسم و الحرف و ذکرها ای ذکر الکلمة یخرج المجاز المرکب و المجاز العقلی الاستعمال ذکر اللفظ بارادة فهم المعنی و احترز به عما لم یستعمل فان الکلمة قبل الاستعمال لا تسمی مجاز اکمالا ...
انجام
و لا باس بحصول ذلک عندنا غیر الموصول فانه لا اطراد و لا انعکاس بین المقتضی و المقتضی بل یقول حصول ذلک المعنی علی هذا التقدیر ایضا بناء علی ان حال المسند معلوم و هو المقصود من الاعاء اذ سبب کون الاعاء اشتماله علی العلم بالمسند فافهم...
اعلم انّ ابواب التصریف خمسة و ثلثون بابا ستة منها للثلاثی المجرد الباب الاول منها فعل یفعل موزونه نصر ینصر و علامته ان یکون عین فعله مفتوحا مضموما في الغاب و بناؤه المتعدیّة غالبا ای اکثریّا و قد یکون لازما ...
انجام
و ان قالت علی حال فتح في قبره باب من النیران من [...] بین یمینه الیس من رحمته الله تعالی
بقده و نکیره حلاف وضعه فان قلت فاي {...}الحامل لهم علی محالفة مقتضی وضعته {...}مفسرّه علیه قلت فصد التقحیم و التعظیم فی ذکر ذلک المفسرّیان یذکروا اولا ...
انجام
فی اللفظ الا ان الواو و الیا عنده الضرورة عوضان عن النون و عند یقرهما الضمیران المردود ان بعد حذف النون کما {...}و یقول فی هل یضربن و هل قصر {...}و هل تضربوا و هل تضربی بلا نون و الواو و الیا یدلان من النون و عند غیره هل تضربون .
قال الحریري سال السائل عن ثلاثة عن حد الکلام و عن انواعه و عن انقسام کل نوع فحد الکلام ما افاد المستمع فائدة یحس السکوت علیها و لا یکون الا من جملة اسمیة و فعلیة فالاسمیة فاصدر اولها باسم و الفعلیة ما صدر اولها بفعل و حقیقة الحد لفظ جلي یکشف به...
انجام
حذف الیا للاعلان و قوله و لالسماع لعلوي یحتزن من جواب و اخ و ان حذف الواو و فیهما للسماع اللعلوي لا فعله بلا {...}جار الله اعلم و ینعم الی مسمین ترحیم قیاس و ترخیم ضرورة فالقیاس ما کان منادا علما.
من الأیخالیفطن له صاحبک کالتعریض و التوریة قال و لقد لحنت لکم {...}تفهموا و اللحن یفهمه و الالباب و قیل للمخطي لاحن لانه یعدل بالکلام عن الصواب و شذّ اثباتها فی الضرورة کقوله اذا جاوز الاثنین سرّ فانه ...
انجام
و لمّا ذکر حکم الالف فی الاسم و الفعل ذکر حکمها فی الحروف فقال و امّا الحروف فلم یکتب منها اي من الفاتها بالیا غیر اربعه و باقیها یکتب بالالف علی الاصل لعدم المقتضي لکتابتها بالیا و تلک الاربعة هي بلی لامالتها و الی و علی لقولهم الیک و علیک و حتّی للحمل علی الی لاشتراکهما في کونهما حرفي جرّ ...
باب کان و اخواتها و عکس ان یا اخی فی العمل کان و اما انفک الفتی و لم یزل و هکذا اصبح ثم امساه و ظل ثم بات ثم اضحاک و صار ثم لیس ثم ما برح و ما فتی فافقه بیان المتضح و اختمها مادام فاحفظها ...
انجام
لا یتقدمها فعل من افعال الشک و الیقین السابقة کما مثلنا به فلو سبقت بفعل الیقین وجب رفع الفعل بعدها نحو علم ان سیکون افلا یرون ان لا یرجع الیهم قولا و ان سبقت بفعل الشک جار فی الفعل الذي بعدها الرفع...
اعلم انه لابد للطالب علم النحو من مقدمة تشتمل علی خمسة امور الاول فی وجه الابتدی بسم الله الرحمن الرحیم الثانی فی اعرابها الثالث فی حد النحو و ماهیته الرابع فی موضعه الخامس فی فایدته اما وجه الابتدا ببسم الله الرحمن الرحیم فالدلیل علیه عقلی و نقلی اما العقلی فان الله سبحانه و تعالی ...
انجام
فحذفوها من بعض المفاعیل المعتقرة الیها کقوله بعونها عوجا و قوله {...}و القمر قدرناه منازل و اذا کانوهمم او وزنوهم یخترون و قالوا و {...}دینارا و {.....}و حینئذ نمرة قال اثنا عشر و لقد {...}اسماء و ....
فیه و الحمد و علی لنه یشترط في الاصل ان یعینه المعرب لا فی {...}حلا فالاحسن في الاوّل فاجار مثل بنی مثل جالینوس من ضرب و للجرمي في الثاني فمنع بنی مثل جعفر من ضرب و قیاس ابي علي ان لا یکتفی في البنا بان ...
انجام
و امّا الحروف فلم یکتب منها ای مر الفاتها بالیا غیر اربعة و ما فیها یکتب بالالف علی الاصل بعدم المقتضی لکتابتها بالیا و تلک الاربعة هی بلا لامالتها و الی و علی لقوله الیک و علیک و حتی ...
